आमवात- संधिवात
स्वयम् प्रतिकार संधिवात हा एक प्रकारचा संधिवात आहे. जेव्हा रोगप्रतिकारक यंत्रणा चुकून शरीराच्या स्वतःच्या उतींवर विशेषत: सांध्यांवर हल्ला करते, त्यामुळे प्रभावीत सांध्यांमध्ये दाह, वेदना होते. तसेच कडकपणा आणि अकडलेपणा येतो. अशा वेळी स्वयम् प्रतिकार संधिवात हा संधिवात होतो. अनेक प्रकारचे स्वयंप्रतिकार संधिवात आहेत. मात्र उपचार न केल्यास हे संधिवात सांध्यांचे लक्षणीय नुकसान करतात आणि यामुळे अपंगत्व देखील येऊ शकते.
स्वयं प्रतिकार संधिवाताचे प्रकार खालील प्रमाणे आहेत.
१) आमवात संधिवात (Rheumatoid Arthritis): हा सर्वात सामान्य प्रकारचा स्वयंप्रतिकार संधिवात आहे, जो अंदाजे तीन टक्के लोकसंख्येला प्रभावित करतो.महिलांमध्ये याचे प्रमाण पुरुषांपेक्षा तिप्पट आहे. या वाताचा प्रामुख्याने हात,मनगट आणि पायाच्या सांध्यांवर परिणाम होतो. ज्यामुळे वेदना जडपणा आणि सूज येते. हा आजार फुप्फुस आणि डोळे यासारख्या इतर अवयवांवर देखील परिणाम करू शकतो.
२) सोरायटीक संधिवात(Psoriatic Arthritis): या प्रकारचा संधिवात सोरायसिस या त्वचेच्या आजाराने ग्रस्त असणाऱ्या लोकांना प्रभावित करतो. यामध्ये त्वचेवर खवले, चट्टे,याचबरोबर सांधेदुखी, कडकपणा, अकडलेपणा,सूज, तसेच त्वचा आणि नखे यामध्ये बदल होऊ शकतात.
३)अंकायलोझिंग स्पोंडीलाइटिस( Ankylosing Spondylitis): या प्रकारचा संधिवात प्रामुख्याने मणक्याला प्रभावित करतो. ज्यामुळे मणक्यामध्ये वेदना,कडकपणा आणि मर्यादित हालचाल होते. खांदे आणि नितंब यांसारख्या इतर सांध्यांवर देखील त्याचा परिणाम होतो.
४) सिस्टिमिक ल्यूपस इरिथेमेटोसिस ( Systemic Lupus Erythematosis): हा एक प्रणालीगत स्वयंप्रतिकार संधिवात आहे.ज्यामध्ये सांधे, त्वचा, मूत्रपिंड आणि फुफुसांसह अनेक अवयव प्रभावित होऊ शकतात. तसेच सांधेदुखीमुळे थकवा आणि त्वचेवर पुरळदेखील येऊ शकते.
५) जुवेनाईल इडीओपॅथिक संधिवात(Juvenile Idiopathic Arthritis): हा एक प्रकारचा स्वयंप्रतिकार संधिवात असून यामध्ये सोळा वर्षाखालील मुलांना सांधेदुखी होते. यामुळे कडकपणा, सांध्यांवर सूज तसेच ताप आणि त्वचेवर पुरळ येऊ शकते.
६) स्जोग्रेन सिंड्रोम (Sjogrens Syndrome): हा एक स्वयंप्रतिकार विकार आहे. हा विकार प्रामुख्याने अश्रू आणि लाळ निर्माण करणाऱ्या ग्रंथींवर परिणाम करतो ज्यामुळे डोळे आणि तोंड कोरडे होते. यामुळे सांधेदुखी आणि कडकपणा देखील येऊ शकतो.
७) मिश्रित संयोजी ऊतक रोग (Mixed Connective Tissue Disorder): हा एक दुर्मिळ स्वयंप्रतिकार विकार आहे ज्यामध्ये RA,SLE, स्क्लेरोडर्मा तसेच विविध संयोजित रोगांची लक्षणे एकत्रितपणे उद्भवू शकतात.
वरील सर्व स्वयंप्रतिकार संधिवातांपैकी सर्वात सामान्य असा आमवात संधिवात (RA) याबद्दल सविस्तर माहिती घेऊया...
आमवात संधिवात (RA) - हा एक तीव्र स्वयंप्रतिकार विकार आहे जो प्रामुख्याने सांध्यावर परिणाम करतो. यामुळे रुग्णांना दाह, वेदना आणि अवयवात कडकपणा येतो. जगातील सुमारे ३% लोकसंख्या RA मुळे प्रभावित आहे आणि पुरुषांपेक्षा स्त्रियांमध्ये हे तीन पटीने अधिक सामान्य आहे. RA चा एखाद्या व्यक्तीच्या जीवनाच्या गुणवत्तेवर महत्त्वपूर्ण प्रभाव पडतो आणि या स्थितीची कारणे, लक्षणे आणि उपचार पर्याय समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.
कारणे: RA चे नेमके कारण माहित नाही, परंतु हे अनुवांशिक आणि पर्यावरणीय घटकांचे संयोजन असल्याचे मानले जाते. ज्या लोकांचा RA चा कौटुंबिक इतिहास आहे त्यांना हा आजार होण्याची अधिक शक्यता असते. तसेच काही पर्यावरणीय घटक, उदा. धुम्रपान, काही विषाणू आणि जीवाणूंचा संपर्क देखील RA चा धोका वाढवू शकतात. RA मध्ये, रोगप्रतिकारक यंत्रणा सायनोव्हियमवर हल्ला करते जे सांध्याचे अस्तर आहे. यामुळे संयुक्त ऊतींना जळजळ आणि नुकसान होते, ज्यामुळे वेदना, सूज आणि कडकपणा होऊ शकतो.
लक्षणे:
आरएची लक्षणे व्यक्तीपरत्वे बदलू शकतात, परंतु त्यात सामान्यतः सांधेदुखी, कडकपणा आणि सूज यांचा समावेश होतो. सांधे स्पर्शाने देखील उबदार वाटू शकतात. यामध्ये रुग्णाची हालचाल आणि गती मंदावते.
RA मुळे थकवा, ताप आणि वजन कमी होऊ शकते आणि काही प्रकरणांमध्ये ते डोळे, फुफ्फुस आणि हृदय यांसारख्या इतर अवयवांवर परिणाम करू शकतात.
निदान: RA चे निदान करणे आव्हानात्मक असू शकते कारण लक्षणे हे इतर प्रकारचे संधिवात आणि इतर परिस्थितींसारखी असू शकतात.
अशा वेळी रुग्ण डॉक्टरांकडे गेले असता डॉक्टर रुग्णाची सामान्यत: शारीरिक तपासणी करतो. त्याचा/ तिचा वैद्यकीय इतिहास घेतो. नंतर आवश्यकता भासल्यास रक्त चाचण्या आणि इमेजिंग अभ्यास जसे की, एक्स-रे आणि एमआरआय स्कॅन ऑर्डर करतो. रक्तातील विशिष्ट प्रतिपिंडांची उपस्थिती, उदा. संधिवात घटक आणि अँटी-सायक्लिक सिट्रुलिनेटेड पेप्टाइड (अँटी-सीसीपी) प्रतिपिंडे, RA चे निदान निश्चित करण्यात मदत करू शकतात.
उपचार: सध्या RA साठी कोणताही उपचार नाही, परंतु असे अनेक उपचार पर्याय आहेत जे लक्षणे नियंत्रित करण्यात आणि रोगाची तीव्रता कमी करण्यात मदत करू शकतात. दाह कमी करणे, वेदना कमी करणे, सांध्याचे कार्य जतन करणे आणि जीवनाचा दर्जा सुधारणे ही उपचारांची उद्दिष्टे आहेत.
उपचार पर्यायांमध्ये हे समाविष्ट असू शकते:
1) औषधे: नॉनस्टेरॉइडल अँटी-इंफ्लेमेटरी ड्रग्स (NSAIDs) वेदना कमी करण्यात आणि दाह कमी करण्यात ही औषधे मदत करू शकतात. रोग-संशोधन अँटीह्युमॅटिक औषधे (DMARDs) RA ची प्रगती मंद करू शकतात आणि सांधे नुकसान टाळू शकतात. जीवशास्त्रीय औषधे रोगप्रतिकारक प्रणालीच्या विशिष्ट घटकांना लक्ष्य करू शकतात जे RA च्या विकासामध्ये सामील आहेत.
२) शारीरिक उपचार: व्यायाम आणि स्ट्रेचिंगमुळे सांध्याची हालचाल आणि लवचिकता सुधारण्यास, वेदना कमी करण्यास आणि सांध्याभोवतीचे स्नायू मजबूत करण्यास मदत होऊ शकते.
३) जीवनशैलीत बदल: रुग्णाने साधा पण सकस आहार घेणे, नियमित व्यायाम करणे आणि धूम्रपान सोडणे ई.मुळे दाह कमी होतो आणि एकूण आरोग्य सुधारण्यास मदत होऊ शकते.
4) शस्त्रक्रिया: RA च्या गंभीर प्रकरणांमध्ये, खराब झालेले सांधे दुरुस्त करण्यासाठी किंवा बदलण्यासाठी शस्त्रक्रिया आवश्यक असू शकते.
निष्कर्ष:
संधिवात हा एक क्रॉनिक ऑटोइम्यून डिसऑर्डर आहे जो प्रामुख्याने सांध्यांवर परिणाम करतो, ज्यामुळे सांध्यांमध्ये दाह, वेदना आणि कडकपणा होतो.
RA साठी कोणताही इलाज नसला तरीही, अनेक उपचार पर्याय आहेत जे लक्षणे निश्चित करण्यात आणि रोगाची प्रगती कमी करण्यात मदत करू शकतात.
RA असलेल्या लोकांसाठी त्यांच्या वैयक्तिक गरजा आणि उद्दिष्टे पूर्ण करणारी वैयक्तिक उपचार योजना विकसित करण्यासाठी त्यांच्या आरोग्य सेवा प्रदात्यांसोबत जवळून काम करणे महत्त्वाचे आहे.
योग्य उपचार आणि स्वत: ची काळजी घेऊन, RA असलेले बरेच लोक पूर्ण आणि सक्रिय जीवन जगू शकतात....
डॉ.नितीन पाईकराव,
अस्थिरोग तज्ज्ञ,
डेल्टा हॉस्पिटल
नांदेड
