पतंगीचे ते मंतरलेले दिवस !!

बॉम्बे हॉस्पिटलचा सातवा माळा. एमआरसीच्या ७१० नंबरच्या रूमच्या खिडकीतून समोरच्या आकाशातल्या पतंगाचा गलका बघून मन उचंबळून आले. भूतकाळातील आठवणीत बुडून गेलो आणि ते प्रसंग जिवंत होऊन डोळ्यासमोरून सरकू लागले. 

लहानपणी अमरावतीला घराच्या गच्चीवर प्रदीपदादा, विक्रमदादा आणि त्यांच्या मित्रांसह मांजा घोटणे, ट्यूबलाईट, बल्ब, काचेच्या बाटल्या फोडून त्या काचेचा चुरा करून, सीरस नावाच्या चिकट पदार्थात तो गरम करून मिसळायचा. ( अट्टेपट्टेवाला). या सर्व उपद्व्यापात माझी भूमिका सहाय्यकाची असायची. ही सर्व मंडळी माझ्यापेक्षा पाच सहा वर्षे मोठी. त्यामुळे त्यांनी सांगितलेली कामे सांगकाम्याप्रमाणे पूर्ण करायचो. नूर महम्मदचे दुकान म्हणजे अमरावतीमध्ये “Heritage Site” व्हायला हवे. चित्रविचित्र आकार आणि रंगांच्या पतंग, मांजा, ताव, कमच्या, चिक्की, चक्कर आणि सर्व साहित्य त्याच्याकडे उपलब्ध असे. त्याची Advertise करण्याची पद्धत म्हणजे म्हणजे एक अवाढव्य पतंग उडवून त्याच्या मांज्यावर लांबच लांब, छोट्या पतंगाची माळ तो बनवे. नूर महम्मदच्या नमुना गल्ली नंबर ५ मधील खास पतंगीच्या दुकानात जाऊन आम्ही २५ पैसे, ५० पैसेवाल्या “डुग्ग्या” म्हणजे चौकोनी, छोट्या छोट्या पतंगी आणायचो. घरच्यांची कृपा आणि मर्जी झाली तर रुपया,सव्वा रुपयांचा “ढग्गा “ किंवा “चांद-तारा “ अथवा पट्टेदार अशा ठेवणीतल्या पतंगा मिळायच्या.

पतंग तयार करणे हे देखील फार कौशल्याचे काम. विशिष्ट जाडीचे ताव त्यासाठी उपलब्ध असत. बांबूच्या कामच्या मिळत, त्यांच्या शिळका हातात घुसून कित्येकदा रडकुंडीला यायचो. घरून गरम भात किंवा कणकेची चिक्की तयार करून आणायचो. त्यात अक्का आजीला “मसका “लावावा लागायचा. ताव जमिनीवर पसरून, कमची बरोबर बाक देऊन, त्यावर चिक्कीने चिपकवायचे आणि त्याला लंब रेषेत दुसरी कमची जोडायची. आकार व्यवस्थित जमवून कापायचा. मग मध्यभागी दोन भोकं पाडून (ज्याला मी डोळे म्हणत असू ) त्यातून मांजा किंवा सद्दी वापरून सुत्तर बांधत असू. हा सूत्तर म्हणजे पतंगीचा मर्म! त्याला बांधताना फार समतोल सांभाळावा लागे जेणेकरून पतंगीचा तोल योग्य राहील. नाहीतर ते एका बाजूला “कनेल” आणि मग त्याला सुधारण्यासाठी “कन”ण्याच्या विरुद्ध बाजूच्या कमचीवर कन्ना लावावा लागायचा. हा कन्ना,पातळ कापडी तुकडा, मांजा, सुतळी वगैरे विविध वस्तूंचा असायचा. पतंगीचा आणखी एक वैशिष्ट्यपूर्ण अवयव म्हणजे शेपटी. ही शेपटी शक्यतोवर स्त्रीलिंगी पतंगीला म्हणजे छोट्या डूग्गीला लावायची प्रथा होती, पण काही चावट लोक शेपटी “ढग्ग्याला “सुद्धा लावायचे!

 अमरावतीच्या “चक्कर”ची खासियत म्हणजे आतल्या गुळगुळीत दांड्यावर , वरील चक्कर स्वतंत्रपणे फिरू शके, जे इतर ठिकाणच्या “चक्रीं”मध्ये नसे. इतर चक्र्या Fix असतात. अमरावतीचा “चक्कर “ मात्र असा एक Mobile असतो आणि त्यातही Innovation म्हणजे “बेरिंग”चे चक्कर! जे केवळ पट्टीच्या पतंग उडविणाराकडेच असत. बेरिंगचा चक्कर असणारी व्यक्ती म्हणजे पतंगीतली मोठी आसामी असे. प्रदीपदादा जवळ एक चांगला जाडजुड, निळ्या रंगाचा बेरिंगचा चक्कर होता. त्याला आम्ही व्यवस्थित Maintain करत असू, घासून पुसून स्वच्छ ठेवणे. नियमितपणे तेल घालणे इत्यादी मेहनतही त्यावर घेत असू. हा खास ठेवणीतला बेरिंगचा चक्कर विशिष्ट प्रसंगीच बाहेर काढला जाई, जसे की, एखादा “ढोल“ किंवा त्या समान मोठा पतंग उडवायचा असेल तर. एकंदरीत काय तर पतंग उडविण्याच्या खेळाला इतिहास आहेच पण शिवाय भौगोलिक विविधता,सांस्कृतिक पार्श्वभूमी एवढेच नव्हे तर वैज्ञानिक आणि गणितीय दृष्टीकोन देखील आहे.

अमरावतीमध्ये पतंगीचे दिवस संक्रांतीला नसून मे महिन्याच्या शेवटापासून जुलैच्या सुरुवातीपर्यंत किंवा पाऊस पडेपर्यंत चाले. ही परंपरा कशी,केव्हा सुरू झाली हा संशोधनाचा विषय ठरेल. पण रखरखत्या उन्हात पतंग तयार करण्यापासून, मांजा घोटून तयार झाल्यावर, संध्याकाळी उतरतीच्या उन्हात पतंग आकाशी झेप घेई, तेव्हा कोण आनंद होई ! बरं, आम्ही सर्वात छोटे. त्यामुळे सूत्रधार होऊ शकलो नाही तरी पतंग उडवायला म्हणजेच “ launch pad “चे काम मात्र चोख बजावले ! दोन्ही हातांनी अलगद पतंग पकडून डोक्यावर न्यायची,वारा कुठल्या दिशेने आहे ते बघायचे,प्रदीपदादाशी चर्चा करायची की take off कधी करायचा. .सर्व अंदाज व्यवस्थित बांधून, इशारा झाला की दोन्ही हात कमरेपर्यंत आणून, जोरात उडी मारत झटक्यात पतंग हवेत भिरकवायची. ..Perfect take off ! आणि मग धावत जाऊन चक्कर हाती घ्यायचे आणि “ढील” देत जायची. जेणेकरून प्रदीपदा हाताने मांजा खेचून पतंग “तनवेल“. हवा चांगली असली की पतंग मस्त “तनायची” ! जरा ढिल देत पतंग उंचवायची मग आजूबाजूला बघून कोणी प्रतिस्पर्धी आव्हान द्यायला आहेत का ते बघायचे. आकाश साफ असेल तर थोडा वेळ control माझ्याकडे यायचा. काय मज्जा यायची. .!! मग उगाच “ढील दे “ गुंडाळ, थोडा “कन दे “ असे प्रयोग करून बघायचे. लांब सूर मारताना,पतंगीचा तो फरफराट ऐकताना फार छान वाटायचं पण अचानक काही बिघाड व्हायचा... वारा वाढणं किंवा कमी होणं, मग पतंग “डूबायला “लागणं किंवा कोणी शत्रू पक्षाने अचानक आक्रमण करणे, त्यावेळी आम्ही “छोटेमियांची” गाळण उडायची. मग लगेच प्रदीपदा सूत्र आपल्या हाती घ्यायचा. एखाद्या निष्णात वैमानिकाप्रमाणे मग तो अशा काही कवायती करून दाखवायचा की मी थक्क होऊन बघत राहायचो. आपल्यालाही अशी छान पतंग उडवता आली तर. .! शत्रू पक्षाला हुलकावण्या देत बेजार करायचे. पतंगीचा 

“पैचा “ लावण्याचे सुद्धा नियम असतात. आधी दोन्ही पक्षांची वाटाघाटी होते. दुरून काही विशिष्ट हातवारे आणि आवाज लगावून पैचा ठरवली जाते आणि मग वर्चस्वासाठी चढाओढ सुरू होते. जो वरच्या बाजूला जाऊन कन मारून पैचा टाकेल तो शक्यतो वरचढ ठरतो असा एक समज आहे. त्यामुळे पतंग सर्वात उंच नेऊन शत्रू पक्षाला चकवून सुर मारायचा यात हातखंडा हवा. प्रदीपदा या सर्वात Master होता. “पैचा “लागल्यावर विशिष्ट पद्धतीने ढील देणे आणि पतंग गोल फिरवणे यावर तुमची तुमची विजयश्री अवलंबून असते. शत्रूपक्षाने जर घात केला आणि “हत्तेमारी “सुरू केली तर तेवढ्याच तत्परतेने आपणही मांजा गुंडाळावा लागतो. मग मात्र या युद्धाला खऱ्या अर्थाने हातघाईचे स्वरूप येते. पण “ हत्तेमारी”त कोणाचा पतंग कटेल ते सांगता येत नाही. जर तुमचा शत्रू तुमच्या पुढे असेल अंतराने आणि मांजा खेचण्यात, तर तो तुमची पतंग मांज्यासह Hijack करू शकतो. म्हणून तुम्हाला अतिशय स्फूर्तीने काम करावे लागते. साध्या पैचेमध्ये मात्र एक वेगळी नजाकत असते. त्यातही तुमचा मांजा व्यवस्थित घोटलेला असावा लागतो, त्याची लांबीही भरपूर ठेवावी लागे. रीळ किती आहे याचे भान हवे. Emergency back up म्हणून कच्चा मांजा चक्कारावर गुंडाळून ठेवलेला असतो आणि सरते शेवटी नुसती सद्दी गुंडाळलेली असते. पण काही प्रसंगी पैचा इतकी लांबते की, सद्दीच संपायची पाळी येते. अशा वेळी (भगवान मालिक है ) म्हणून निकालाची वाट बघायची. त्यात काही संधीसाधू न विचारता मध्येच दुसरा “पैचा” टाकून पुन्हा “खुन्नस” ऊपटायचे किंवा कच्च्या मांज्यामुळे पतंगीचा ताण सहन न होऊन मांजा “हातचा “कटण्याची पाळी यायची! पतंग कटल्याचे दुःख वेगवेगळ्या Level चे असते. पतंग विकत आणली असेल तर, मांजा जास्ती गेला असेल तर, मोठा पतंग कटला असेल तर जास्ती दुःख व्हायचे. आयताच सापडलेला पतंग असेल,अगदीच थोडा मांजा गेला किंवा Defective पतंग कटला तर फार काही वाटायचे नाही. पतंग कटल्यावर त्या वेगवेगळ्या पद्धतीने उडत जातात. उंचीवरून जाणाऱ्या,मोठ्या “ढीलवर “ जाणाऱ्या आणि मोठ्या आकाराच्या पतंगी संथपणे हेलकावत जातात तर छोट्या आणि “ढील”च्या पतंगी अवखळपणे कटतात. 

कटलेल्या पतंगी गच्चीवरून पकडण्यात कौशल्य पणाला लागते. विविध हत्यारं त्यासाठी वापरतात -बांबू,लांब काड्या, त्यांच्या टोकाला बांधलेले आकोडे आणि डुग्गल. यातील शेवटचे अस्त्र फारच वैविध्यपूर्ण असते. विटकरीचे तुकडे किंवा छोटे दगड मांजाला बांधून ते जवळून जाणाऱ्या पतंगाच्या मांज्यावर फेकायचे आणि पतंग पकडायचा. खूप उंचावर किंवा दूरवर असलेल्या मांजावर “दुहेरी दुग्गल “(म्हणजे मांजाच्या दोन्ही टोकाला दगड बांधलेला ) टाकायचा. या सर्व खटापटीत प्रवीण होण्यासाठी तुमची नजर गरुडासारखी तीक्ष्ण हवी, नेम अर्जुनासारखा हवा आणि चित्त्याच्या चपळाईने मांजा पकडावा लागतो. ..”ढोल “किंवा “विमान “ हाती लागले तर तुमची चांदीच झाली म्हणायची. पतंग स्वतः उडवता येत नसली तरी त्या पकडण्याचे बरेच पराक्रम आमच्या नावे आहेत. युद्धात जखमी सैनिकाप्रमाणे मांज्यातील काचांमुळे अनेक जखमांचे व्रणआम्ही तळहातांवर मिरवली आहेत. याशिवाय चक्री हातावर फिरवून अंगठ्याच्या जवळ भेगा पडणे, फोडं होणं, इथवर पतंगीचे वेड पोहोचले आहे.उन्हातान्हात अक्षरशः काळवंडून जायचो ! मोठे झालो, आई-वडिलांचे धपाटे खाल्ले, शाळेचा अभ्यास, स्विमिंग, जिम्नॅस्टिकचा सराव यात पतंग कोठेतरी “डुबली”!

MBBS ला नागपूरला आलो. शाखेच्या टोळीसोबत संक्रांतीला आमची पतंग पुन्हा “तनली “.पुन्हा तेच बालपण उफाळून आलं. लागोपाठ चार-पाच वर्ष संक्रांतीला नागपुरी स्टाईलने पतंग उडवली. आशिष दाणी जेव्हा बेंबीच्या देठापासून ओरडायचा-भर्रर्र ढील के साथ,ओ SS काSSट. . तेव्हा कानाचे पडदे फाटायला यायचे. थोड्या Modified पद्धतीने पतंगीचा आस्वाद घेतला. संक्रांतीला एकच दिवस उधाण यायचे. अविनाशच्या किंवा शेषांच्या गच्चीवर पतंगीचा कार्यक्रम व्हायचा. संघ स्वयंसेवकांची १५-२० जणांची पलटण होती. नुसताच “माहोल” व्हायचा. दिवेलागणीला काकूंच्या हातचा तिळगुळ लुटायचा. त्या तापलेल्या “सिरस”चा गरम वास अजूनही दरवळतोय ! सर्वच काही मंतरलेल वाटतं आता ! वाटतं, पुन्हा एकदा लहान व्हावं, काचा कुटाव्या, मांजा सुतावा, नूर महमदकडून डूग्गी घेऊन तनवावी ! समोरून पतंग कातून जातेय. मांजा नजरेसमोरून सरकताना हात शिवशिवतायत. पुन्हा एकदा आरोळी ठोकावी, भर्रर्र ढील के साथ,ओ SS काSSट...

डॉ.यशोधन बोधनकर,
एम.एस.
 प्रकल्प संचालक,
डॉ.हेडगेवार हॉस्पिटल, अमरावती